Aydın Hasan – Türkiye, cumhuriyetin 100’üncü yılında bugün üçüncü kez doğrudan halkın oylarıyla Cumhurbaşkanı’nı seçecek. 1919 yılında başlatılan Milli Mücadele’de 30 Ağustos 1922’deki Büyük Zafer ile vatanın kurtuluşunun sağlanmasından sonra 1 Kasım 1922’de saltanat kaldırıldı. 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. Aynı günün akşamı saat 20.45’te Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Üye sayısı 287 olan Meclis’teki salt çoğunluğu 144 milletvekili oluşturuyordu. Oylamaya katılan 158 milletvekilinin tümünün oyunu alan Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı oldu.
18 seçim Meclis’te
1923 ile 1961 arasında cumhurbaşkanı seçimi, milletvekili seçimine endeksliydi. Her milletvekili seçiminin ardından, oluşan yeni parlamentoda cumhurbaşkanı seçimi yapılıyordu. Cumhuriyetin ilanından 2007 yılındaki oylama dahil Meclis’te 18 Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Bir kez de cumhurbaşkanı halkoylaması ile yani referandumda anayasanın kabul edilmesinin sonucu olarak seçildi. Bu istisna kişi 12 Eylül darbesinin lideri Kenan Evren’di.
Mustafa Kemal Atatürk, 1921 anayasasına göre bir, 1924 anayasasına göre ise 3 kez Cumhurbaşkanı seçildi. 1924 anayasasının geçerli olduğu dönemde İsmet İnönü 4, Celal Bayar ise 3 kez seçildi. 1961 anayasasına göre seçilen isimler ise; Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk oldu. 1980 askeri darbesinin ardından 1982 anayasasının kabulüne ilişkin referandumla ise Cumhurbaşkanlığı koltuğuna Kenan Evren oturdu. Ardından sırasıyla Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer ve Abdullah Gül 1982 Anayasa’sı uyarınca Meclis’te yapılan seçimler sonucu 7 yıllığına Cumhhurbaşkanlığı’nı yürüttü. Gül, TBMM tarafından seçilen son Cumhurbaşkanı oldu.
İlk kez halk seçti
Cumhurbaşkanının 5 yıllığına halk tarafından seçimine ilişkin anayasa değişikliğinin ardından seçmen ilk kez 10 Ağustos 2014’te Cumhurbaşkanını seçmek için sandığa gitti. Üç adayın yarıştığı seçimde; Başbakan Recep Tayyip Erdoğan yüzde 51.79, Ekmeleddin İhsanoğlu yüzde 38.44, Selahattin Demirtaş ise yüzde 9.76 oranında oy aldı. Böylece geçerli oyların yüzde 50’sinden bir fazlasının çoğunluğunu alma kuralının uygulandığı ilk turda aldığı oy oranıyla Erdoğan, doğrudan halk oyu ile seçilen ilk Cumhurbaşkanı olarak tarihe geçti.
Yeni hükümet sistemi
2017 referandumuyla kabul edilen anayasa değişikliği ile bir sonraki seçimle birlikte Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçilmesi öngörüldü. Cumhurbaşkanlığı ve TBMM seçimlerinin aynı gün yapılması hükme bağlandı. Bu çercevede seçimler 2019 yılının kasım ayında yapılacaktı. Ancak seçim erkene alınarak 24 Haziran 2018’te yapıldı. AK Parti ve MHP’nin kurduğu Cumhur İttifakı’nın ortak adayı Erdoğan’ın yüzde 52.59 oranında oy almasıyla seçim ilk turda tamamlandı. CHP’nin cumhurbaşkanı adayı Muharrem İnce ise oyların yüzde 30.64’ünü aldı. 2014’te ilk kez halk tarafından seçilen Cumhurbaşkanı olan Erdoğan, 2018 seçimiyle de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne göre halk tarafından seçilen ilk cumhurbaşkanı ünvanını kazandı.
Atatürk’ün ebediyete intikalinin ardından İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı seçilmesi gazetelere böyle yansıdı.
Reisicumhursuz 4 yıl 40 gün
27 Mayıs darbesinin ardından 1 yıl 4 ay, 12 Eylül darbesinin ardından 2 yıl bir ay 1980’deki seçim sürecinde 5 ay ve diğer boşluklar dikkate alındığında Türkiye, 4 yıl 40 gün cumhurbaşkansız kaldı.
Görev süresi neden 7 yıldı?
Cumhurbaşkanı’nın görev süresi, 1923-1961 arasında 4 yıl idi. Bu 1961 anayasası ile 7 yıla çıkarıldı. Bunun temel nedeni de, genel seçim ile cumhurbaşkanlığı seçimi arasındaki siyasi bağı koparmak isteği oldu. Cumhuriyet Senatosu’nda görev süresi 6 yıl olduğu için cumhurbaşkanın görev süresi buna endeksli olarak 7 yıl olarak belirlendi. 2007 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle cumhurbaşkanının görev süresi 5 yıla indirildi.